Sử thi là một thể loại văn học của toàn thế giới với đặc trưng là những tác phẩm tự sự dân gian có quy mô lớn. Trước đây thể loại này được gọi là trường ca lịch sử, mãi cho đến những năm đầu của thập kỷ 70 thì thuật ngữ sử thi ra đời tại Việt Nam và được sử dụng cho đến tận bây giờ. Là một người ưa thích nền văn học nước nhà thì đây là thể loại không nên bỏ qua.
Thể loại văn học sử thi là gì?
Sử thi được quan niệm khác nhau dựa theo ý kiến của nhà khoa học, tuy nhiên liệu đều quy lại với cách định nghĩa chung được công nhận đến tận ngày nay. Đây là thể loại được viết theo lối văn tự sự, có quy mô lớn vẽ nên một bức tranh tổng thể hoàn chỉnh về cuộc sống nhân dân với một hình tượng anh hùng trung tâm.
Với việc sử dụng ngôn ngữ có vần, có nhịp, sử thi kể về những biến cố lớn xảy ra trong đời sống của người dân thời cổ đại. Trong mỗi tác phẩm thuộc thể loại này, nội dung sẽ xoay quanh một hình tượng nghệ thuật anh hùng vĩ đại có ý nghĩa lịch sử quan trọng trong thời kỳ bấy giờ.
Quy mô lớn được nhắc tới trong định nghĩa về sử thi để chỉ đặc điểm về cả nội dung lẫn hình thức. Về khía cạnh nội dung, quy mô lớn có nghĩa là bao quát cả một thời kỳ lịch sử với sự nghiệp, thành tích của những anh hùng có tầm vóc lớn. Về hình thức, thể loại văn học này có thể bao gồm hàng nghìn, hàng vạn câu văn, thơ.
Các nhà nghiên cứu cho rằng, đây là thể loại văn học có nghệ thuật không thể bắt chước được. Bên cạnh đó, bởi những tác phẩm này phản ánh đời sống của cư dân trong xã hội cổ đại, vì vậy có thể nói sử thi được sản sinh ra trong thời đại không thể quay trở lại.
Nguồn gốc lịch sử hình thành nên thể loại văn học
Sử thi được cho là một thể loại được tiếp nhận từ nền học thuật dưới sự tác động của quan niệm mỹ học và văn học châu Âu truyền thống. Sự xuất hiện đầu tiên của thể loại văn học này phải kể đến thời Mycenaean tại Hy Lạp phát triển từ những năm 1600 AC đến 1100 AC.
Dù vậy, một số yếu tố được các nhà nghiên cứu phát hiện trong thơ của Homer lại chỉ ra rằng chúng có từ trước thời kỳ Mycenaean. Tác phẩm đầu tiên của thơ văn trường ca được ghi nhận là Gilgamesh với Ramayana và Mahabharata bằng tiếng Phạn Ấn Độ.
Tại Việt Nam, sử thi bắt nguồn, tồn tại, đồng thời qua đó phản ánh đời sống của các dân tộc ít người nước ta. Thể loại này được trân trọng như một pho tượng của lịch sử, một tác phẩm nghệ thuật đại diện cho đời sống văn hóa xã hội cũng như cho một thời đại lịch sử huy hoàng của dân tộc đó.
Nhờ việc có quy mô bao trùm rộng lớn và có mối quan hệ gắn liền chặt chẽ với các dân tộc, các tác phẩm sử thi thể hiện được trọn vẹn đời sống tinh thần của những dân tộc ít người đó. Chính vì vậy, mọi người có thể tìm hiểu sâu về thể loại này để phần nào hiểu hơn về một di sản văn học của dân tộc các nước.
Nhận biết sử thi qua các đặc trưng cụ thể
Mỗi một tác phẩm văn học đều được xác định thông qua những đặc trưng cụ thể chỉ có thể tìm thấy ở thể loại đó. Thể loại trường ca này cũng không phải ngoại lệ khi các nhà khoa học đã đúc kết ra những nét riêng chỉ có trong thể loại văn học này. Cùng tìm hiểu kỹ hơn trong nội dung được chia sẻ dưới đây.
Hình thức chung nhận biết thể loại sử thi
Như đã đề cập ở trên, trước đây thể loại văn học này còn có tên gọi khác là trường ca lịch sử cũng bởi tính chất về hình thức của chúng. Thể loại văn học này sẽ bao gồm rất nhiều câu văn hoặc thơ dài, có vần điệu và nhịp điệu, tạo nên sự hào hùng và hơi hướng thi ca cho một tác phẩm văn học.
Ngoài ra, trong các tác phẩm sử thi có sử dụng linh hoạt các yếu tố thành ngữ, tục ngữ, các hình thức nghệ thuật dân gian cùng những từ ngữ mang ý nghĩa cổ xưa. Ngôn ngữ kịch và diễn xướng cũng được kết hợp tạo sự liên kết hài hòa hơn với những câu văn, câu thơ mang vần điệu.
Đề tài với cốt truyện đặc trưng
Sử thi là thể loại văn học hướng đến xây dựng hai đề tài chính là hôn nhân và chiến tranh, trong đó đề tài thế trận chiếm đến hơn 80% số tác phẩm thuộc thể loại này. Nhân vật trong truyện sẽ xoay quanh những sự việc chính là lao động, lấy vợ và đánh trận, vì vậy đây là hai đề tài thường thấy và phổ biến nhất.
So với truyền thuyết và thần thoại thì thể loại văn học này có cốt truyện khá phức tạp, nhiều sự việc chính phụ đan xen bởi quy mô phản ánh lớn. Có thể nói đây là sự kết hợp cốt truyện của thần thoại và truyền thuyết, từ đó cho ra một tác phẩm sử thi hoàn chỉnh.
Hình tượng nhân vật phổ biến trong sử thi
Nhân vật trung tâm trong bất cứ tác phẩm nào thuộc thể loại này đều là những người anh hùng, anh hùng trong chiến đấu hoặc anh hùng trong văn hóa. Họ là những người đứng lên, dũng cảm xả thân vì cộng đồng, là hiện thân tuyệt đẹp của ý chí và sức mạnh.
Nếu nói hình tượng anh hùng trung tâm được xây dựng lý tưởng hóa mà vẫn mang tính cá thể, trong mỗi tác phẩm văn học trường ca này không thể thiếu nhân vật người phụ nữ. Đây là nhân vật có vai trò quan trọng để tạo nên bước phát triển trong cốt truyện của tác phẩm.
Cơ sở về không gian và thời điểm trong tác phẩm
Thời gian trong sử thi chắc chắn sẽ là một khoảng thời gian nhất định trong quá khứ. Khoảng thời gian đó được gọi là thời đại anh hùng, thể hiện được bức tranh toàn cảnh của đời sống nhân dân khi tiến sang một xã hội văn minh, tiến bộ hơn so với xã hội trước.
Bên cạnh đó, không gian đặc trưng trong thể loại văn học sử thi là các chiến trận, nơi mà hình tượng anh hùng được khắc họa một cách rõ nét nhất. Không gian chiến tranh sẽ bao gồm chiến tranh đòi nợ, giành lại vợ hay trả thù, và từ đó sẽ có thêm không gian sinh hoạt, lao động vui vẻ của nhân dân.
Phân nhóm của thể loại phổ biến trong văn học
Cũng giống như những thể loại văn học khác, trong thể loại sử thi cũng được chia ra thành những phân nhóm nhỏ dựa trên đặc điểm về nội dung và quá trình hình thành. Theo dõi tiếp để tìm hiểu thêm về 3 thể loại phổ biến nhất.
- Sử thi cổ điển: Trong dạng cổ điển, nhân vật chính thường là các dũng sĩ, chiến binh mang tầm vóc lịch sử, miêu tả khoảng thời gian đầu với những vinh quang trong lịch sử dân tộc.
- Sử thi anh hùng dân gian: Với phân nhóm này, các tác phẩm có đặc trưng rõ nét nhất là sử dụng các yếu tố thần thoại hoang đường, với cốt truyện chủ yếu là anh hùng đi hỏi vợ, chiến đấu với quái vật hay dân làng trả thù.
- Sử thi anh hùng: Trường ca anh hùng nêu rõ mối tương quan sâu sắc giữa yếu tố tập thể của cộng đồng với tính cá nhân của anh hùng.
Gợi ý những tác phẩm sử thi nên thưởng thức
Sử thi là một phần máu thịt của dân tộc, là di sản cần được trân trọng, vì vậy việc tìm hiểu những tác phẩm thuộc thể loại văn học dân gian này là điều nên làm để hiểu hơn về đời sống trong thời kỳ trước đây. Trong phần tiếp theo, bài viết sẽ giới thiệu đến bạn đọc những tác phẩm hay nhất trong thể loại này của Việt Nam cũng như thế giới.
Bài ca anh chàng Đăm Săn
Đăm săn hay Bài ca anh chàng Đăm Săn chắc chắn là tác phẩm đã quá quen thuộc với mọi người khi trích đoạn Chiến thắng Mtao Mxay được đưa vào chương trình Ngữ Văn lớp 10. Trường ca Đăm Săn dài 2077 câu, thể hiện được rõ nét lịch sử cũng như phong tục tập quán thời xưa của người dân đồng bào vùng Tây Nguyên.
Sử thi Ramayana
Đây là tác phẩm được viết bởi Valmiki với độ dài gồm 24 nghìn câu thơ đôi với bố cục chặt chẽ. Tác phẩm này xây dựng cốt truyện chính là mối tình thủy chung giữa hoàng tử Rama – nhân vật kiểu mẫu lý tưởng của đạo Hindu và người vợ Sita.
Ramayana ca ngợi mối tình chung thủy của nàng Sita, đề cao giá trị đạo đức của hoàng tử Rama, bên cạnh đó cũng phản ánh phần nào sự phát triển của xã hội người Arian lúc bấy giờ. Tác phẩm vừa ca ngợi đẳng cấp vũ sĩ, vừa khắc họa rõ nét được những tâm hồn trong sáng.
Tác phẩm kinh điển Mahabharata
Mahabharata là một trong hai sử thi kinh điển đầu tiên được viết bằng tiếng Phạn của Ấn Độ cổ đại. Cốt truyện xoay quanh cuộc chiến tranh Kurukshetra với số phận của hoàng tử Pandava và Kaurava.
Mahabharata được công nhận là một tác phẩm sử thi đồ sộ của nền văn học thế giới, bao gồm 200 nghìn câu thơ riêng lẻ cùng các đoạn văn xuôi, tổng số chữ lên đến 1,8 triệu. Có thể coi đây là bài thơ dài nhất từng được viết trong lịch sử.
Sử thi Đẻ đất đẻ nước
Đẻ đất đẻ nước là một tác phẩm thần thoại của của dân tộc Mường. Tác phẩm này thuật lại những câu chuyện, sự tích tại trần gian, từ những buổi đầu hình thành nên vũ trụ, từ thời buổi khai thiên lập địa cho đến khi làng xã, bản mường được ổn định.
Đây là tác phẩm có vị trí quan trọng trong đời sống tinh thần của người Mường. Tầm vóc của Đẻ đất đẻ nước rất đồ sộ, bởi trong đó đã hệ thống hóa tất cả những truyền thuyết và thần thoại của dân tộc Mường.
Tổng kết
Bài viết trên tổng hợp một cách khái quát nhất những thông tin bạn đọc nên biết về sử thi – một loại hình quan trọng trong nền văn học quốc tế nói chung và nền văn học Việt Nam nói riêng. Hãy thử tìm đọc những tác phẩm thuộc thể loại này đã được gợi ý ở trên để cảm nhận được những đặc trưng riêng vốn có của thể loại trường ca lịch sử này.