Lý luận văn học mang lại “cái nhìn” chung và tổng quát nhất về văn học, đòi hỏi sự nghiên cứu và phân tích lâu dài. Do đó, đây được xem là phần kiến thức “khó khăn” nhất đối với người học. Vậy lý luận trong văn học là gì, đặc điểm và tầm quan trọng với các ngành nghiên cứu văn học như thế nào, cách học bộ môn này như thế nào, tất cả sẽ được bật mí và giải đáp ngay dưới đây!
Lý luận văn học và khái niệm
Lý luận văn học có thể hiểu là một bộ môn nghiên cứu văn học ở phương diện khái quát, để từ đó tìm ra được những quy luật chung nhất của văn học. Các nhà phân tích sẽ đưa ra những luận điểm, thuật ngữ thông qua nghiên cứu các quy luật của các tác phẩm văn học nổi tiếng.
Nhờ những nghiên cứu các quy luật đó sẽ giúp cho những người viết văn học sau này có thể hiểu được và lý giải sâu hơn bản chất của các hiện tượng văn học nổi tiếng như trào lưu văn học, tác phẩm tác giả, nhà văn, nhà thơ… Có thể nói đơn giản, đây là bộ môn nghiên cứu những quy luật chung của văn học – những điểm chung mà bất kỳ tác phẩm nào có.
Đặc điểm nổi bật của lý luận văn chương là gì?
Lý luận văn học là bộ môn phức tạp, và thường chỉ sinh viên chuyên ngành ngữ văn mới theo đuổi môn học này. Tuy nhiên nhìn chung thì phân tích trong văn học cũng có những đặc điểm đặc trưng của bộ môn này. Chúng ta có thể khái quát một cách đơn giản như sau:
- Đặc điểm thường có của văn học: bài lý luận chứa câu trả lời cho các câu hỏi cơ bản về đối tượng, nguồn gốc, cấu trúc, cách thức biểu đạt của tác phẩm.
- Đặc trưng về thể loại: trả lời câu hỏi về nội dung, nghệ thuật, đặc trưng của thể loại văn học này.
- Nhà văn và giai đoạn tạo ra tác phẩm: hiểu hơn về tài năng, suy nghĩ, tình cảm mà tác giả muốn gửi gắm thông qua loạt tác phẩm của mình.
- Chức năng của văn học: giải đáp cho các câu hỏi như văn học giúp ích gì cho cuộc sống, tác dụng của văn học, vì sao văn học tồn tại…
- Đặc trưng về cách dùng ngôn từ nghệ thuật: cách sử dụng ngôn từ chính là chất liệu tạo nên mỗi tác phẩm văn học, là nét đặc trưng riêng biệt của từng tác phẩm.
- Quá trình tiếp nhận (đọc, hiểu) tác phẩm.
Sự quan trọng của bộ môn lý luận về văn học
Việc nghiên cứu để có cái nhìn tổng quan nhất về văn học là vô cùng quan trọng, giúp xác định được “kho báu” mà các nhà văn đã truyền lại cho thế hệ sau thông qua tác phẩm của mình, từ đó lưu giữ và phát triển cho một nền văn học phong phú hơn. Vai trò của bộ môn lý luận văn học này có thể kể đến như sau:
Giúp xác định thể loại và bản chất của văn chương
Phân tích trong văn học giúp chỉ ra các nguyên tắc hình thành và phát triển, tác dụng cũng như mục đích của văn chương… Cảm xúc đến có thể ngẫu hứng nhưng để viết nên một tác phẩm văn học thực chất có những nguyên tắc và quy luật cụ thể rõ ràng. Những tác phẩm có cùng loại, cùng phương pháp thì sẽ được gom thành một nhóm.
Khẳng định chức năng nghệ thuật của văn chương
Lý luận văn học được sinh ra để nhận thấy giá trị thẩm mỹ của các hoạt động sáng tạo văn học, từ đó tạo ra cho thế giới thước đo nghệ thuật mới. Chức năng nghệ thuật của văn chương được phản ánh đầy đủ ở khía cạnh này với nhiều bài phân tích, nhắc đến các phép ẩn dụ, so sánh và những giá trị ý nghĩa bên trong câu văn, câu thơ.
Phản ánh quy luật và đặc trưng của văn học
Nghĩa là, nghiên cứu lý luận văn học sẽ tìm thấy quy luật và trả lời cho các câu hỏi phân tích như văn học phản ánh hiện thực, mối quan hệ giữa văn học và đời sống… Nhờ thế nên mọi người sẽ cảm thấy hứng thú với các tác phẩm hơn khi đã nhận ra được những gì ẩn sau bên trong nó.
Lý luận văn học là nguyên tắc xây dựng hình tượng văn học
Hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm sẽ là biểu tượng còn đọng lại trong lòng người đọc, là hình ảnh đặc trưng đại diện cho tác phẩm đó. Hình tượng nghệ thuật thường phản ánh hiện thực đời sống, vừa chân thực vừa mang tính nghệ thuật.
Làm rõ phong cách sáng tác và phân tích tác phẩm
Phân tích trong văn học giúp các nhà nghiên cứu xác định được phong cách của tác phẩm, từ đó tìm ra định hướng và căn cứ để phân tích tác phẩm đó. Ngoài ra, phân tích trong văn chương còn chỉ ra mối quan hệ giữa tư tưởng – nghệ thuật, nghệ sĩ – hiện thực đời sống thông qua quá trình sáng tạo nên một tác phẩm văn học.
Mối quan hệ giữa lý luận về văn học và một số ngành
Lý luận văn học và các ngành nghiên cứu khác có nhiều mối liên hệ khác nhau giúp bạn có thể nhanh chóng đạt được thành tựu lớn trong lĩnh vực nghiên cứu. Cụ thể với các bộ môn như lịch sử hay nghệ thuật, phê bình văn học, ngôn ngữ có liên kết như sau:
Đối với Lịch sử văn học
Bộ môn phân tích trong văn chương chính là nghiên cứu cấu trúc, các quy luật và đặc trưng chung thông qua quá trình hình thành và phát triển của các tác phẩm văn chương – gắn bó mật thiết với lịch sử văn học. Thông qua đó, chúng ta có thể xác định được đặc điểm, ý nghĩa và sự tác động lẫn nhau của các nền văn học theo từng thời kỳ.
Lý luận và lịch sử văn học có mối quan hệ đan xen nhau. Nếu không có lịch sử thì không có căn cứ để thực hiện nghiên cứu, ngược lại nếu không thấy được đặc trưng, quy luật chung thì không chỉ ra được các giai đoạn phát triển của văn chương. Có thể thấy lý luận văn học chịu tác động rất lớn bởi lịch sử của nền văn học.
Đối với Phê bình văn học
Phê bình văn học là một bộ môn chuyên phân tích, đánh giá các tác phẩm văn học. Ngoài ra, phê bình văn học còn giúp hướng dẫn, gợi ý cho người đọc có thể nhận thấy các ưu điểm và khuyết điểm trong tác phẩm văn học đó. Các nhà phê bình thường sử dụng kiến thức từ bài lý luận để bổ sung thêm cho vốn tư liệu của bản thân nhờ thế có những đánh giá, nhận xét chính xác nhất.
Thông qua phê bình văn học chúng ta có thể định giá các tác phẩm văn học dựa trên tính nghệ thuật, nội dung, cách thức biểu đạt của nhà văn/ nhà thơ. Phê bình văn học sẽ cung cấp những quan điểm khái quát, nhận định chung cho lý luận văn học.
Lý luận văn học với phương pháp luận nghiên cứu
Nghiên cứu văn học là một bộ môn khoa học gồm có phương pháp nghiên cứu cụ thể. Các bộ môn như lý luận, lịch sử văn học, phê bình văn chương… đều có phương pháp luận riêng của mỗi môn. Phương pháp luận nghiên cứu văn học sẽ giúp xác lập hệ thống các lý luận (hay còn gọi là phương pháp lý luận). Sử dụng phương pháp luận đa dạng áp dụng vào trong một bài lý luận chắc chắn sẽ có độ chuẩn và đúng hơn.
Đối với Nghệ thuật
Lý luận văn học là một ngành nhỏ của nghiên cứu các loại hình nghệ thuật. Nghiên cứu nghệ thuật sẽ cung cấp cho các nhà nghiên cứu văn chương các cơ sở lý luận, những tiêu chuẩn về tính thẩm mỹ, định hướng cho lý luận về đối tượng nghệ thuật. Tác phẩm hay nhân vật đang được nhắc đến sẽ được đánh giá dựa trên các tiêu chí khác nhau thuộc nghệ thuật để xác định được nội tâm nhân vật và thứ mà tác giả muốn truyền cảm hứng.
Đối với Ngôn ngữ học
Phân tích trong văn chương sẽ nghiên cứu đến ngôn ngữ văn chương (một phần của ngôn ngữ học) với vai trò là chất liệu xây dựng nên tác phẩm nghệ thuật. Ngôn ngữ học sẽ nghiên cứu và xác định được đặc điểm cũng như quy luật của ngôn ngữ văn chương.
Ngôn ngữ học là một bộ môn cần nghiên cứu rất nhiều thứ gồm có ngôn từ, ngữ pháp, cấu trúc câu,…. tất cả được tổng hòa lại. Mà bài lý luận văn học tại đây đều sẽ phát triển theo hướng phân tích câu từ khác nhau đơn giản đến những biện pháp và ý ẩn dụ được sử dụng. Nhờ đó người đọc thấy được nét đẹp, nét thơ mà tác giả muốn gửi gắm trong từng câu từ.
Cách học lý luận văn học như thế nào?
Khi bắt đầu học bất kỳ một bộ môn nghiên cứu nào mới, chúng ta đều phải bắt đầu từ quy trình tìm hiểu, tiếp nhận lý thuyết và dần dần nâng cấp lên, thực hành luyện tập thường xuyên. Quy trình học bộ môn lý luận này có thể kể đến như sau:
- Tìm hiểu: trước hết bạn cần hỏi tìm hiểu các thuật ngữ chuyên ngành của lý luận trong văn học. Sau là phải đọc và hiểu chính xác được các thuật ngữ và luận điểm luận cứ của bộ môn lý luận này.
- Học cách viết: bạn cần thời gian để luyện tập khả năng diễn đạt chính xác quan điểm lý luận của mình bằng văn. Hãy thử viết ra thật nhiều lần sau đó nhờ người có chuyên môn nhận xét để biết mình còn yếu lỗi diễn đạt ở đâu để khắc phục.
- Vận dụng: áp dụng các kiến thức lý luận đã học vào thực hành lý giải các hiện tượng văn học, nhận xét về các tác phẩm.
- Phân tích và tổng hợp: chúng ta cần phân tích các biểu hiện của tác phẩm lý luận mà chúng ta đã nghiên cứu. Thông qua đó tổng hợp lại các đặc trưng, quy luật, thời đại văn học… Từ đó tìm ra mối quan hệ giữa các vấn đề lý luận khác nhau.
- Đánh giá: Sau khi hoàn thiện, chúng ta cần đánh giá lại một lần nữa mức độ chính xác của lý luận đã được tổng hợp, phản biện và sửa đổi nếu có điểm bất hợp lý.
Kết luận
Trên đây là khái niệm, đặc điểm cũng như vai trò và mối quan hệ của lý luận văn học với các bộ môn nghiên cứu khác. Đây là một bộ môn khó và đòi hỏi phải có quá trình tìm hiểu và học hỏi cũng như vận dụng lâu dài. Chúc bạn có thể thuận lợi hoàn thành nghiên cứu lý luận về văn chương của mình nhé!