Kiến trúc thượng tầng có lẽ là từ còn xa lạ với nhất nhiều người. Đây là một khái niệm trừu tượng có thể nói là khó hiểu với những ai khi mới nghe qua bởi nó còn mang ý nghĩ về tư tưởng triết học. Để nói một cách dễ hiểu thì đây là khái niệm chỉ các quan điểm về chính trị, văn hóa, kinh tế, tư tưởng,… Không những thế nó còn có mỗi quan hệ sâu sắc với cơ sở hạ tầng.
Cơ sở hạ tầng là gì?
Cơ sở hạ tầng là tập hợp toàn bộ quan hệ sản xuất hiện có hợp thành kết cấu kinh tế của một xã hội nhất định. Và kết cấu của một cơ sở hạ tầng bao gồm: Quan hệ sản xuất tàn dư của chế độ xã hội cũ, quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ sản xuất mầm mống của xã hội tương lai.
Để dễ hình dung hơn thì ở đây ta sẽ lấy một ví dụ nha. Như ở trong xã hội phong kiến,cơ sở hạn tầng sẽ bao gồm: Quan hệ sản xuất tàn dư của xã hội cũ chính là quan hệ chiếm hữu nô lệ, quan hệ sản xuất thống trị tức là quan hệ sản xuất phong kiến, quan hệ sản xuất mầm mống của xã hội tương lai chính là quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa.
Từ đây chúng ta có thể thấy quan hệ sản xuất chính trị bao giờ cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các quan hệ sản xuất khác. Nó quy định xu hướng phát triển chung của đời sống kinh tế, xã hội. Ngoài ra chúng ta cũng cần phân biệt thuật ngữ cơ sở hạ tầng này với tư cách là một phạm trù triết học cùng thuật ngữ cơ sở hạ tầng thường sử dụng.
Khái niệm của kiến trúc thượng tầng là gì
Đây là những quan điểm về: chính trị, pháp quyền, đạo đức, triết học, tôn giáo,… với những thể chế tương ứng như: nhà nước, đảng phái, giáo hội,… được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định. Bởi thế, đây là những hiện tượng xã hội tập trung đời sống tinh thần của xã hội, là bộ mặt tinh thần trong tư tưởng của hình thái kinh tế -xã hội.
Kiến trúc thượng tầng cũng chính là toàn bộ hệ thống kết cấu các hình thái ý thức xã hội cùng với các thiết chế chính trị xã hội tương ứng và được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định. Kết cấu của kiến trúc nó bao gồm: Hệ thống hình thái ý thức xã hội và thiết chế chính trị xã hội tương ứng.
Mỗi yếu tố trong kiến trúc thượng tầng đều có những đặc điểm, quy luật phát triển riêng. Tuy nhiên nó không tồn tại riêng lẻ, cách biệt mà luôn tác động qua lại lẫn nhau. Không phải tất cả các yếu tố đều có quan hệ như nhau với cơ sở hạ tầng của nó. Các yếu tố: chính sách, pháp luật, chế tài,.. thì có mối quan hệ trực tiếp với cơ sở hạ tầng. Còn những khía cạnh như triết học, tôn giáo,.. chỉ có quan hệ gián tiếp.
Đặc điểm, tính chất của kiến trúc thượng tầng là gì
Nếu như ở trên chúng ta đã hiểu được khái niệm về kiến trúc thượng tầng thì ngay sau đây chính là đặc điểm và tính chất của nó. Tất cả các bộ phận nó đều ra đời và có vai trò, tính chất nhất định trong việc tạo nên bộ mặt tinh thần, tư tưởng phát triển của xã hội.
Tuy nhiên không phải yếu tố nào của nó cũng đều liên quan với cơ sở hạ tầng của nó. Trong xã hội có giai cấp, tư tưởng chính trị, tư tưởng pháp quyền, các tổ chức tương ứng như: Đảng, nhà nước đều là những bộ phận quan trọng nhất, mạnh mẽ nhất và là thành phần chính của nó.
Trong thời kỳ quá độ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa cộng sản, những tàn dư tư tưởng của các giai cấp thống trị bóc lột vẫn còn tồn tại nhiều. Vì thế, trong kiến trúc thượng tầng của các nước xã hội chủ nghĩa ở thời kỳ này vẫn còn sự đấu tranh giữa tư tưởng. Chỉ đến khi chủ nghĩa cộng sản xuất hiện, tính giai cấp của giai cấp của giai cấp thượng tầng mới bị loại bỏ.
Quan hệ biện chứng giữa kiến trúc thượng tầng và cơ sở hạ tầng là gì
Hai yếu tố này có mối quan hệ chặt chẽ , biện chứng cho nhau. Trong đó cơ sở hạ tầng giữ vai trò quyết định còn khái niệm này lại chỉ hay tác động thường xuyên, trở lại cơ sở hạ tầng.
Cơ sở hạ tầng có vai trò lớn quyết định đến kiến trúc thượng tầng
Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ có một nền kiến trúc thượng tầng tương ứng với nó. Tính chất của nó sẽ do tính chất của cơ sở hạ tầng quyết định. Nếu tính chất của cơ sở hạ tầng không có tính đối kháng thì nó cũng sẽ không có tính chất đối kháng và ngược lại .
Lấy ví dụ trong xã hội Cộng Sản Nguyên Thủy, do cơ sở hạ tầng không có đối kháng về lợi ích kinh tế nên kiến trúc xã hội thời đó chưa có nhà nước pháp luật. Tuy nhiên thì khi xã hội có sự đối kháng về lợi ích kinh tế của giai cấp, tất yếu nó phải có nhà nước pháp luật để bảo vệ lợi ích kinh tế chính trị của giai cấp thống trị.
Và cơ sở hạ tầng biến đổi thì kiến nó cũng biến đổi theo. Ta lại lấy ví dụ như cơ sở hạ tầng phong kiến biến đổi thì kiến trúc thượng tầng phong kiến cũng phải biến đổi theo. Cơ sở hạ tầng phong kiến biến đổi thành tư bản thì những quan điểm chính trị pháp quyền cùng với những cái thiết chế xã hội như nhà nước, đảng phái, phong kiến cũng biến đổi tương ứng.
Sự tác động ngược lại của thượng tầng đối với hạ tầng
Tuy cơ sở hạ tầng cơ sở hoàn toàn có vai trò quyết định nhưng nó cũng có tính độc lập tương đối và thường xuyên tác động trở lại cơ sở hạ tầng. Sự tác động đó đã thể hiện ở chức năng xã hội của nó : là duy trì, bảo vệ và củng cố cơ sở hạ tầng mà đã sinh ra nó, luôn đấu tranh và xóa bỏ cơ sở hạ tầng cũ và kiến trúc thượng tầng cũ.
Lấy ví dụ như khi quan hệ sản xuất vô sản thống trị thì cần thiết lập Nhà nước Vô sản để bảo vệ trong quan hệ sản xuất sinh ra nó. Tức là nhà nước vô sản để bảo vệ phát triển sở hữu xã hội tập thể. Và sự tác động của nó đối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo hai hướng.
Nếu khái niệm này tác động phù hợp với quy luật kinh tế khách quan thì nó thúc đẩy mạnh mẽ để phát triển kinh tế xã hội. Tức là kiến nó phù hợp với cơ sở hạ tầng. Nếu mà nó tác động ngược lại tức là không phù hợp với quy định kinh tế khách quan thì sẽ kìm hãm sự phát kiện kinh tế xã hội. Tức là nó không phù hợp với cơ sở hạ tầng.
Chẳng hạn như nhà nước thực hiện pháp luật, quy chuẩn, chế tài đúng đắn ,nghiêm minh thì sẽ hạn chế được các tệ nạn xã hội và vi phạm trong cuộc sống. Đời sống nhân dân từ đây được ổn định, ấm no và thúc đẩy xã hội phát triển, văn minh hơn và ngược lại.
Yếu tố ảnh hưởng tới kiến trúc thượng tầng là những gì
Nói về các yếu tố gây ảnh hưởng đến kiến trúc thượng tầng thì không thể không nhắc đến là cơ sở hạ tầng. Như nội dung phần trên chúng tôi đã phân tích thì 2 khái niệm này luôn tác động mạnh mẽ và ảnh hưởng đến nhau. Cái này sẽ kéo theo cái kia và ngược lại.
Sự biến đổi của cơ sở hạ tầng dẫn đến việc làm biến đổi nó thành những diễn biến rất phức tạp. Có những yếu tố của nó biến đổi nhanh chóng cùng với sự biến đổi của cơ sở hạ tầng như là: chính trị, pháp luật,… Nhưng cũng có những yếu tố biến đổi chậm như là nghệ thuật hay là tôn giáo. Hoặc có những yếu tố vẫn còn được kế thừa trong xã hội mới.
Ta sẽ lấy một ví dụ như sau: Khi cơ sở hạ tầng biến đổi từ phong kiến sang tư bản thì nhà nước chế độ pháp luật cũng biến đổi theo để bảo vệ nhà nước tư bản chứ không duy trì chế độ pháp luật Nhà nước cũ. Tại chế độ cũ bảo vệ chế độ của thời phong kiến.
Trong xã hội có tính chất đối kháng giai cấp thì bộ phận có quyền lực, nhất mạnh nhất chính là nhà nước. Đây là công cụ tiêu biểu cho giai cấp thống trị trong xã hội về mặt pháp lý, pháp luật và chính trị. Vậy nên nhà nước cũng là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến nó
Tìm hiểu thêm những kiến thức về kiến trúc thượng tầng ở Việt Nam hiện nay
Kiến trúc thượng tầng ở Việt Nam hiện nay thì Đảng ta luôn khẳng định: Lấy chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là cốt lõi, là phương hướng cho mọi hành động của toàn Đảng, toàn dân. Nội dung cốt lõi của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là: giải phóng con người ra khỏi sự độ bóc của chế độ cũ, hướng con người tới một cuộc sống tốt đẹp hơn
Thế nên trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ chủ nghĩa xã hội, nhân dân ta luôn đề cao việc giáo dục truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Biến đây trở thành tư tưởng chủ đạo, cốt lõi trong đời sống tinh thần của xã hội, liên tục của xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực.
Trong việc xây dựng hệ thống chính trị, xã hội chủ nghĩa mang bản chất giai cấp công nhân, Đảng ta luôn lãnh đạo đảm bảo cho nhân dân là người chủ thực sự của xã hội. Một xã hội, một nhà nước vì dân, do dân và của dân. Toàn bộ quyền lực đều thuộc về nhân dân, do dân làm chủ.
Kiến trúc thượng tầng của xã hội luôn có tính đối kháng giai cấp rất sâu sắc. Tính giai cấp của nó cũng được biểu hiện ở sự tương phản về quan điểm, tư tưởng, chính sách, nhận định và các cuộc đấu tranh về tư tưởng của các giai cấp đối kháng với nhau.
Lời kết
Kiến trúc thượng tầng thường được nhắc đến trong nhiều lĩnh lực, bài viết. Đây là tập hợp các quan điểm về kinh tế, văn hóa, tư tưởng, chính trị,… Nó cũng có thể được xem là một khái niệm khó hiểu với nhiều người vì thế chưa được phổ biến rộng rãi. Rất hy vọng rằng bài viết trên của chúng tôi sẽ giúp bạn phần nào hiểu được nó.